آشنایی با ادله الکترونیکی
به‌رغمِ اینکه قریب به دو دهه است رایانه جایگاه خود را اندک‌اندک در میان ادارات و مؤسسات و سازمان‌های دولتی و غیردولتی باز می‌کند، تا رفته‌رفته سیستم سنّتی گردش کار اداری جایِ خود را به سیستم خودکار رایانه‌ای دهد، و برخلاف ادّعای اندیشمندان و اندیشه‌ورزان ما که همواره از نو شدن سخن می‌رانند، هنوز در دانشگاه‌های ما از بحث ادلّه‌ی الکترونیکی و سایر مباحث متأثر از علوم و فناوری نوین خبری نیست و در دادگاههای ما سند الکترونیکی و ادلّه‌ی الکترونیکی اعتبار ندارد و هنوز که هنوز است مقاله یا کتابی در این زمینه‌ها و زمینه‌های مشابه منتشر نشده است. و هنوز که هنوز است در دروس کشف علمی جُرم به‌رغمِ ادعاهای مؤلفین و مدرسین آن مبنی بر علمی بودن و نوبودن، مطالب کلاسیک صد سال پیش مطرح است و هنوز که هنوز است از مسائل نوین بی‌اعتنا گذر و به مسائل نوین بی‌اهمیت نظر می‌شود.
درست است که شاید بحث جرایم رایانه‌ای با توجّه به عدم برخی مواد قانونی یا با توجّه به عدم موضوعیت نظر به عقب‌افتادگی فناوری و صنعتی تاکنون زیاد مهم نبوده است، امّا توسّل به ادلّه‌ی الکترونیکی همواره یکی از راه‌های اثبات ادّعا یا دفاع یا کشف جُرم بوده، که متأسفانه مورد غفلت واقع شده است و می‌شود.
ما دراینجا جهت آشنایی، مختصری از نکات مقدّماتی را درباره‌ی ادلّه‌ی الکترونیکی می‌نویسیم.
2ـ ادلّه‌ی الکترونیکی
2ـ1ـ تعریف ادلّه‌ی الکترونیکی
هرگونه داده یا نرم‌افزار یا سخت‌افزار الکترونیکی که بتواند اطّلاعات ارزشمندی در راستای اثبات ادعا، دفاع، کشف جرم، یا استدلال قضایی به‌دست دهد، دلیل الکترونیکی محسوب است. این اطّلاعات که ممکن است در اسناد کاغذی موجود نباشد، می‌تواند نقش مؤثری در فرایند تعقیب کیفری یا دادرسی ایفا کند و با توجّه به توسعه‌ی فناوری الکترونیک به‌ویژه فناوری اطّلاعات و ارتباطات یکی از ابزارهای مهمّ فنّ حقوق محسوب خواهد بود.
2ـ2ـ اهمیّت ادلّه‌ی الکترونیکی
با توجّه به گسترش استفاده از فناوری رایانه در زمینه‌ی مدیریت اطّلاعات و افزایش بهره‌گیری از سیستم رایانه‌ای به‌جایِ پرونده‌های کاغذی، ذخایر ارزشمندی از اطّلاعات در سیستم‌های رایانه‌ای ایجاد می‌شود که کشف آن و استناد بدان حائز اهمیّت خاص است، چنان‌که قریب چند دهه است در دادگاههای کشورهای توسعه‌یافته به‌کار می‌آید. مسأله ی کشف ادلّه‌ی الکترونیکی را کشف رسانه‌ی الکترونیکی Electronic Media Discovery نیز می‌نامند. در پرونده‌های مختلفی از دعاوی اخیر کشورهای توسعه‌یافته ازجمله موارد آزار جنسی، نشر غیرمجاز، کلاهبرداری، اثبات ارتباط قربانی و متهم در موضوع قتل عمدی، اثبات سرقت اسرار تجاری و کاری و کشف دلیل و مدرک دالّ بر سایر اعمال مُجرمانه و غیره، از ادلّه‌ی الکترونیکی بهره جُسته‌اند. چه بسیار اطّلاعاتی که در ادلّه‌ی الکترونیکی یافت می‌شود، امّا در جای دیگری آن را نمی‌توان یافت. چه بسیار مطالب تایپ‌شده که چاپ از آن گرفته نشده است. چه بسا دلایل الکترونیکی مهمّی که خوانده یا متشکی‌عنده از وجود آن آگاهی نداشته یا نسبت به حذف یا ذخیره‌ی آن بی‌خبر مانده است.
مثلاً در هنگام کار با بسیاری از نرم‌افزارها لاگ‌فایل‌هایی log files ایجاد می‌شود که انواع مختلفی از اطّلاعات را بدون اطّلاع کاربر ثبت می‌کند یا مثلاً ممکن است کسی فکر کند که با حذف یک پیام الکترونیکی یا ایمیل در شبکه، کلیه‌ی اطّلاعات آن از بین رفته، حال آن‌که نسخه‌های دیگری از آن پیام در گره‌های دیگر شبکه وجود دارد. ادلّه‌ی الکترونیکی به رایانه ختم نمی‌شود و همه‌ی اطّلاعات قابلِ کسب از دستگاه‌های الکترونیکی ازجمله، تلفن همراه، دورنگار، پیجر تلفن، پیام‌گیر تلفن،پیام‌های صوتی، پیام‌های الکترونیکی و غیرِآن را نیز شامل است.
3ـ اسناد الکترونیکی
در حقوق ما سند (الف) نوشته‌ای است که در مقام دعوی یا دفاع قابلِ استناد باشد (ماده‌ی 1284 ق. م و ماده‌ی 370 به بعد آیین دادرسی مدنی) (ب) مطلق دلیل است اعم از مکتوب یا ملفوظ و مرادف مدرک است و در همین معنی عبارتِ «سند کتبی» به‌کار رفته که تلویحاً از وجود سند غیرمکتوب حکایت دارد.
از آنجا که از شیوه‌های نوین کتابت ما، نگارش رایانه‌ای است، سند رایانه‌ای نیز داخل در تعریف خواهد شد. هر گونه‌ی دیگر نگارش الکترونیکی نیز سند الکترونیکی را در تعریف وارد می‌کند. پس، از نظر تحدید قانونی، منعی بر لحاظ اسناد الکترونیکی نداریم.
در کشورهای دیگر مقدار وسیعی از اسناد رسمی نیز با توجّه به امضای دیجیتال و ثبت دیجیتال داخل در تعریف سند رسمی می‌شوند و بدیهی است اسناد الکترونیکی جایگاه خاصی در حقوق آن کشورها پیدا نکرده‌اند.
سند در حقوق کشورهای دیگر دایره‌ی مصادیق گسترده‌تری دارد، مثلاً در قوانین انتاریو «اطّلاعاتی است که به هر وسیله ثبت یا ضبط شده باشد» یا در قوانین فدرال ایالات متحده به «داده‌هایی که به‌طریقِ الکترونیکی یا مغناطیسی» ضبط شده‌اند، اطلاق می‌شود و از این جهت به اسناد الکترونیکی و مغناطیسی تصریح دارد.
4ـ طریقه‌ی یافتن ادلّه‌ی الکترونیکی
پس از اینکه مشخص گردید مدارک و ادلّه را نزد چه کسانی و در چه افزاری باید جُست، و احتمال بالایی بر وجود آن در افزارهای الکترونیکی آن اشخاص، خواه شخصی، خواه اداری، توسط مقام قضایی داده شد و مراحل قانونی بررسی آن افزارها انجام گرفت، آن افراز توسط کارشناس ادلّه‌ی الکترونیکی در محل، یا در صورت نیاز به کار بیشتر در اداره‌ی کارشناسی، یا در صورت نیاز به کار فنّی و تخصصی بر سخت‌افزار و نرم‌افزارهای دستگاه، در آزمایشگاه کارشناسی مورد بررسی تخصصی قرار می‌گیرد. کارشناسان ادلّه و مدارک الکترونیکی را به‌صُوَر و طُرُق مختلفی ممکن است بیایند. برخی از مواردی که ممکن است توسط کارشناس ممکن است مورد بررسی قرار گیرد، بدین قرار است:
الف ـ رایانه
ب ـ دیسکت
پ ـ تلفن همراه
ت ـ منشی تلفنی
ث ـ شماره یاب تلفن Caller ID
ج ـ ضبط صوت
چ ـ نرم‌افزارها
ح ـ پیجرهای تلفن
خ ـ پُست الکترونیکی
د ـ نوارهای کاست رایانه
ذ ـ لوح‌های فشرده
ر ـ دیسک‌های سخت
ز ـ کارتریج‌ها
س ـCMOS رایانه
ش ـ لاگ‌فایل‌های نرم‌افزارها
ص ـ کوکی‌های اینترنت Cookies
ض ـ فایل موقّت اینترنت Internet Temporary File Cookies
ط ـ تاریخچه اینترنتی History
ظ ـ رایانه‌های دیگر شبکه ازجمله سرویس‌دهنده‌ی شبکه
ع ـ پیام‌های الکترونیکی نرم افزار شبکه
غ ـ جعبه‌ی سیاه
ف ـ بانک‌های اطّلاعاتی
ق ـ پراکسی‌ها
.
.
.
لاگ‌فایل‌ها، فایل‌هایی هستند که برخی نرم‌افزارها در مورد نحوه‌ی انجام برخی امور رایانه‌ای اطّلاعاتی در آن ثبت می‌نمایند. مثلاً، کاربر نرم‌افزار یک شرکت یا اداره نسبت به تغییر برخی اطّلاعات موجود در بانک اطّلاعاتی به‌کار رفته در آن نرم‌افزار اقدام می کند، بدون اینکه کسی متوجّه او باشد، بدون اینکه شخص بداند ممکن است نرم‌افزار، انجام برخی امور مثلاً، تغییر برخی فیلدها را که حائز اهمیّت باشند، ردگیری و ثبت نماید، و بدون این که وی متوجّه باشد، نام کاربری ورود به نرم‌افزار و تاریخ تغییر فیلد مورد نظر را نیز در لاگ‌فایل ثبت کند. آن‌گاه مشخص خواهد شد که تغییردهنده‌ی فیلد در چه ساعتی و در چه روزی اقدام کرده است و اگر معلوم شود که رمز کاربری مزبور در دست چه افرادی بوده است، به احتمال زیاد می‌توان آن فرد را شناسایی کرد. نظیر همین مورد را در تاریخچه اینترنتی ie می‌توان یافتم اگر تاریخچه اینترنتی روز خاصی را بررسی کنیممی‌توانیم بفهمیم وقتی آقای الف وارد اینترنت شده به چه وب‌سایت‌هایی مراجعه نموده، یا آیا اقدام به پُست الکترونیکی نموده است یا خیر.
کوکی‌ها Cookies، مسیرهای صفحات وب ملاحظه شده یا آنچه را شخص می‌خواسته ملاحظه نماید ثبت می‌کنند.
Internet Temporary File تقریباً حاوی کلّ اطّلاعاتی است که در هنگام مراجعه به اینترنت، به‌صورت فایل ردّ و بدل شده است.
اینها راه‌هایی کلّی برای کشف ادلّه ی الکترونیکی بود، امّا هرکس می تواند در اطّلاعات ذخیره‌شده در موارد فوق دست‌کاری کند، آن را حذف کند، تخریبش کند. مثلاً ممکن است کسی به دیسک سخت ضربه‌ی فیزیکی وارد کند یا با استفاده از جریان برق یا حرارت بالا به از بین بردن اطّلاعات آن اقدام نماید یا اطّلاعاتی فایلی را تغییر دهد یا فایلی را پاک کند یا رکوردهای بانک اطّلاعاتی را تغییر دهد یا ساعت سیستم را دست کاری کند و به تغییر اطّلاعات و آن‌گاه برگرداندن ساعت و تاریخ سیستم به زمان درست بپردازد. لذا همواره دو مسأله را باید مدّ نظر داشت: یکی اینکه آیا اطّلاعاتی که به‌دست آورده‌ایم قابل اعتماد است و دیگر مسأله‌ی حفاظت از اطّلاعات به‌دست آمده است.
5ـ یافتن اطّلاعات پنهان
همیشه اطّلاعات مورد نظر ما در رایانه مورد بررسی مشهود نیست یا به روش مألوف ساماندهی نشده است. باید به طُرُق مختلف نسبت به کشف آن اقدام نمود. ما در اینجا برخی روش‌های مؤثر در یافتن اطّلاعات پنهان را فهرست‌وار می‌آوریم:
5ـ1ـ جُست‌و‌جو در قسمت‌های مختلف رایانه
ممکن است اطّلاعاتی که به دنبال آنیم در محلّ معمول ذخیره‌ی آن یا در محلّ منطقی ذخیره‌ی آن اطّلاعات، ذخیره نشده باشد. حتّی ممکن است اطّلاعات با صورت‌بندی یا فُرمت معمول نیز ذخیره نشده باشد. در صورت اخیر باید اَشکال احتمالی ممکن برای ذخیره‌ی آن اطّلاعات را جُست‌و‌جو نمود. و در صورت نخست، باید فایل‌های با فُرمت خاص یا با نام احتمالی خاص را جُست‌و‌جو نمود. جُست‌و‌جوی فایل در سیستم عامل به ما امکان می‌دهد تا فایل‌هایی با فُرمت خاص یا با نام خاص یا فایل‌هایی را که احتمالاً در محدوده‌ی زمانی خاصّی ایجاد، ذخیره یا اصلاح شده‌اند، بیابیم.
5ـ2ـ فایل‌های پنهان یا Hidden
ممکن است برخی فایل‌های مهم در رایانه، مخفی شده باشد. برای این کار به سادگی در مشخصات آن، تغییری می‌دهند و نمایش پوشه ی مورد نظر را خاصّ فایل‌های با صفت غیرمخفی تعیین می‌نمایند. در این حالت در ویندوز استاندارد می‌توان در منوی view، گزینه‌ی folder option را انتخاب کرد و آن‌گاه گزینه‌ی show all files را برگزید. در سایر سیستم‌های عامل نیز راه‌های مخصوص به آن سیستم عامل وجود دارد. با این کار، کلّیّه‌ی فایل‌ها و پو‌شه‌های پوشه‌ی مورد نظر قابلِ رؤیت خواهند شد.
گاهی ممکن است به دلیلی از دلایل جدول تخصیص فایل FAT در سیستم عامل درست روزآمد نشود، در نتیجه برخی فایل‌ها ناپدید خواهد شد. بعضی از نرم‌افزارها ازجمله برخی افزارهای سیستم عامل نظیرِ SCANDISK در اصلاحِ FAT کمک مؤثّری خواهد بود.
5ـ3ـ فایل‌های حذف‌شده Deleted Files
بسیاری از سیستم‌های عامل، فایل‌های حذف‌شده را در پوشه‌ای موسوم به Recycle Bin یا trash bin یا trash can با احتمال بازیافت آن ذخیره می‌نمایند. پس، در صورتی‌که از این پوشه فایل حذف‌شده پاک نشده باشد، می‌توان آن را مورد بررسی قرار داد. فایل‌های پوشه‌ی بازیافت، هم به‌طور دستی ممکن است حذف شود، هم ممکن است بر اثرِ تکمیل ظرفیت آن، سیستم عامل اقدام به حذف آن نماید. روش مشابه در نسخه‌های اخیر DOS هم پیش‌بینی شده بود و با فرمانِ UNDELETE می‌توانستیم فایل‌های حذف‌شده را بازبینیم.
در سیستم عامل‌هایی که از پوشه‌ی بازیافت استفاده نمی‌کنند، عمدتاً چنین روشی به‌کار می‌رود و این روش صرفاً تا وقتی که اطّلاعات دیگری بر اطّلاعات آن فایل بازنویسی نشده باشد به‌کار خواهد آمد.
5ـ4ـ مدیر چاپ
نظر به تفاوت سرعت رایانه و چاپگر، برنامه‌ای موسوم به مدیر چاپ Print Manager در سیستم عامل منظور می‌شود که کار آن، مدیریت وظایف چاپگر است. اگر بتوان وظایف چاپ را بازیابی نمود می‌توان از نو نسخه‌ی چاپی از آن تهیه کرد. بدین طریق به اطّلاعات چاپ‌شده دست خواهیم یافت.
5ـ5ـ بررسی وب‌گاه‌ها
ممکن است نظر به وب‌گاه‌های مورد بازدید خوانده یا متهم در تاریخ خاص دلیلی به‌دست دهد. برای ملاحظه‌ی این وب‌گاه‌ها می‌توان از فایل تاریخچه استفاده کرد. ضمناً، فایل کوکی Cookies راه دیگری برای بررسی وب‌گاه‌های ملاحظه‌شده به‌دست می‌دهد.
6ـ لزوم تربیت کارشناسان ادلّه‌ی الکترونیکی
کشف و حفظ ادلّه‌ی الکترونیکی از جمله‌ی یکی از دهها تخصصی است که آموزش و تربیت کارشناسان آن، محتاج به عنایت و همّت دستگاه قضایی است. با توجّه به این که رفته‌رفته رایانه به‌عنوانِ یک پدیده در کشور ما جای خود را باز می کند، و طبیعتاً بخش مهمی از زندگی افراد و نهادهای جامعه را تحت‌الشعاع حضور خود قرا می‌دهد که طبعاً بر زندگی قضایی مردم نیز تأثیر قابل ملاحظه‌ای خواهد نهاد، تربیت کارشناسان امور رایانه‌ی مسائل قضایی از جمله کارشناسان جرایم رایانه‌ای و کارشناسان ادلّه‌ی الکترونیکی برای دستگاه قضایی هم نیاز خواهد بود و هم ضرورت.
7ـ نتیجه
ابزارهای الکترونیکی ازجمله رایانه در بخش مهمّی از زندگی افراد جامعه مؤثّرند، و لذا بررسی روابط قضایی مردم را تحت تأثیر قرار می‌دهند. یکی از جمله موارد مربوط به مسایل قضایی، ادلّه‌ی الکترونیکی است که بررسی، کشف، حفظ و ارائه‌ی آن محتاج به تخصص و آموزش ویژه است.
www.hoghooghdanan.com
دانلود نسخه word قانون مجازات اسلامی جدید ماهیت و مصادیق جعل مذکور در ماده 523 قانون مجازات اسلامی
پست های مرتبط
داستان دنباله دار اعطای پروانه وکالت به افراد خاص در کانون وکلا، انشالله که دروغ باشد!
ماجرای اعطای پروانه وکالت به یک فرد خاص که گفته می‌شود مسئول دفتر یکی از اعضای سابق شورای نگهبان بود [...]
تعرفه جدید دستمزد کارشناسان رسمی دادگستری ابلاغ شد
رئیس قوه‌قضائیه دستور العمل «تعرفه دستمزد کارشناسان رسمی دادگستری» را به مراجع قضایی ابلاغ کرد [...]
حکم به بطلان دعوای طلاق زوج با استناد به قاعده لاضرر
محسن پارسا دادرس شعبه اول دادگاه عمومی حقوقی بخش رودهن با صدور دادنامه‌ای با استناد به اعلامیه جهانی [...]
کوچ دنباله دار قضات از قضاوت به وکالت
کانون وکلای دادگستری مرکز فهرست جدید متقاضیان صدور پروانه وکالت را بر اساس بندهای مختلف ماده هشتم لا [...]
